در نگاه نخست، حافظه 3 نوع است: کوتاه مدّت (آنى)، میان مدّت و بلند مدّت
مطالبى که به حافظه کوتاه مدّت سپرده مىشود، معمولاً تا 24 ساعت مانایى دارند و سپس محو مىشوند. مکانیزم مغزى ما به گونه اى است که بسیارى از محفوظات حافظه کوتاه مدّت را تا زمان یاد شده نگه مىدارد و سپس حذف مىکند. آنچه باقى مىماند، به حافظه میان مدّت مىرود و اگر از درجه اهمیّت بالاترى برخوردار باشد، مانند مشاهده یک تصادف، به حافظه بلند سپرده مىشود.گاه زمان نگهدارى مطالب آموخته شده از ماه و سال فراتر مىرود و تمام حیات انسان را در بر مىگیرد و گاه – چنان که براى مثال در حفظ شماره تلفن آشنایان تجربه کرده ایم – بیش از پانزده دقیقه به درازا نمىکشد؛ چرا؟
زیرا شماره مذکور را از حافظه کوتاه مدّت به حافظه بلند مدّت منتقل نکرده ایم.
اختلاف حافظه آدمها به حافظه بلند مدّت بستگى دارد. ظرفیت این حافظه نامحدود است و هیچ انسانى نمىتواند ادّعا کند دیگر براى یادگیرى مطالب جدید جا ندارد. حتّى اگر عمر آدمى از مقدار موجود بیشتر باشد، باز حافظه کنونى اش کافى مىنماید.
همه ما از حافظه مناسب برخورداریم. مهمترین مشکل، برنامه ریزى حافظه، اعتماد به حافظه و تربیت آن است.
تقسیم بندى فردى حافظه
به طور کلى افراد در یادگیرى، مطالعه و نگهداشت مطالب به 4 دسته که در حقیقت نماینده 4 نوع حافظه اند، تقسیم مىشوند:
1) حافظه شنیدارى (سمعى)
2) حافظه دیدارى (بصری)
3) حافظه نوشتارى (یدی)
4) حافظه حسابگرانه (آماری)
باید یاد آور شد بسیارى از مردم هنوز این 4 حافظه را نمى شناسند و حتّى نمى دانند کدامیک از آنها در وجودشان قوى تر است. البتّه گاه ترکیبى از 2 یا 3 نوع حافظه در موضوعات مختلف علمى در فرد موجود است که باید آنها را شناخت و در جهت تقویتشان گام برداشت.
1) حافظه شنیدارى (سمعی)
افرادى که از راه شنیدن و تمرکز شنیدارى به مرحله یادگیرى پایدار مى رسند، داراى حافظه شنیدارى اند.
این افراد دقیق تر از بقیه به صداىهاى جهان پیرامون گوش مىدهند و تشخیص صداها نیز برایشان آسان تر است؛ بدین سبب وقتى کسى که یک یا دو بار با آنها سخن گفته، با آنان ارتباط تلفنى برقرار مى کند، بىدرنگ صدایش را تشخیص مى دهند.
اینان همیشه صداها، آهنگها، اصوات و گفت وگوها را با هم مى سنجند و یادآور مى شوند فلان صدا شبیه فلان چیز است؛ صداى این دو نفر شباهت دارد. این آهنگ را قبلاً شنیده ام و چقدر دقیق کپى بردارى شده است.
این افراد در کودکى نیز قابل تشخیص اند. آنها در کودکى با صداى بلند سخن مىگویند و میزان دقّت و استماع مخاطب برای شان مهم است. حتّى اگر مخاطب به دیدگان شان خیره شود، چنان چه احساس کنند به آنها توجّه ندارد، معترض مى شوند؛ سکوت پیشه مى سازند یا لب به شکوه مى گشایند و استدلال مخاطب را – به شما مى نگریستم و به دقّت گوش مى کردم – باور نمىکنند.
این دسته از افراد هنگام تدریس معلّم چشمها را مى بندند و به جایى خیره مى شوند یا سر را پایین مى اندازند و به دقّت گوش مى دهند. افزون بر این، گاه زیر لب سخنان استاد را تکرار مى کنند. گاه معلمان محترم این افراد را به خطا از حالات یاد شده باز مى دارند و کردارشان را نشانه بى توجهى مى پندارند؛ در حالى که این حالات براى این گونه حافظه ها جز تمرکز معنایى ندارد.
آهنگ، طنین، سرعت، صلابت و کیفیت صدا براى این افراد بسیار مهم است.
نابینایان بیش از دیگران از این حافظه بهره مى برند و در حفیقت فقدان بینایى را با آن جبران مى کنند.
- نشانگان رفتارى حافظه شنیدارى
افرادى که در یادگیرى بیشتر از حافظه شنیدارى استفاده مى کنند، از نشانه هاى رفتارى زیر بهره مى برند:
2. اغلب هنگام فکر کردن به اطراف خود مى نگرند.
4. معمولاً دست خود را تا نیمه کمر بالا مى آورند و با آن ژست مى گیرند.
6. وقتى مخاطب قرار مى گیرند، به نقطه اى خیره مى شوند و حرکات سر و چهره شان علائم پرسش، پذیرش و تایید و تعجب را تداعى مى کند.
- تکیه هاى کلامى
این افراد در جملات خویش معمولاً به واژه ها و عبارات سمعى بیشتر توجّه دارند و از آنها استفاده مى کنند؛ براى مثال آن طور که شنیدم، به ذهنم مى رسد، درک کردم، فهمیدم، اعلام کردم، شرح دادم، مذاکره کردم، صدا کردم، اعتراض کردم، غرغر کردم، سکوت کردم، کم صحبت کردم و سلیس بود.
نیکولاس، از صاحب نظران یادگیرى و آموزش، براى استماع موثر و بهره صحیح از حافظه شنیدارى چند مرحله را بر مى شمارد:
- به جاى پرداختن به روش ارائه، با دید پرسشى به محتواى مطلب ارائه شده بنگرید و بیشتر درباره شان قضاوت کنید.
- بر نظرهاى اصلى ارائه شده به وسیله سخنران یا مدرس تمرکز داشته باشید.
- در جهت گوش کردن موثر بکوشید و از رمزگذارى ذهنى استفاده کنید.
- در برابر واژهها و اطلاعات جدید به جست وجوى معنا بپردازید و ذهن خود را بکاوید. یا آنها را در جایى یادداشت کنید و استمرار استماع موثر را از دست ندهید؛ براى مثال اگر وسط بحث کلماتى مانند پارادایم، لیبرالیسم و هرمنوتیک را ناآشنا یافتید، بهترین راه یادداشت آنها و ادامه دادن به شنیدن فعال است.
- قبل از استماع سخنرانى یا درس استاد، مدّت آن را دریابید و از نظر روانى، خود را براى شنیدن مطالب در آن مدّت آماده سازید.
- شیوه زمان شکن و کاربردى
براى این افراد شیوهاى بسیار قوى وجود دارد که از دیر باز در حوزه هاى علمیه رواج داشته است. این روش که امروزه اصطلاحاً حریف تمرینى یا مباحثه نظرى خوانده مى شود، روش بحث و تکرار است. در این باره، عبارت زیر نزد حوزویان شهرت دارد: الدرسُ حرفٌ و التکرار اَلفٌ؛
درس سخنى است و تکرار هزار مرتبه آن را غنى مى سازد.
نکته مهم در این روش، استفاده از حریف یا مباحث مناسب است. این فرد نباید، از نظر توان علمى، با شما فاصله بسیار داشته باشد و بهتر است هم سطح یا کمى بهتر شمرده شود؛ چون حریفان و هم بحثهاى قوى و مستعد، افراد ناتوانتر را ابزار تکرار درس خویش مى سازند. هم بحث بسیار ضعیف، انگیزهها را نابود مى کند؛ گرچه افراد ناتوان باید براى رشد و ارتقاى خویش هم بحث متوسط برگزینند.
- حافظه دیدارى (بصرى)
افرادى که از راه دیدن و تمرکز روى صفحه و تصویر بردارى از مطالب بهتر مى آموزند، نگه مى دارند، یادآورى مى کنند و مطالب را دوباره به صحنه فعال ذهن خود مى آورند، از این حافظه برخوردارند. امروزه عقیده بر این است که بیش از 70 درصد آموخته ها و تجارب از طریق چشم به دست مى آید.
این دسته از افراد جهان را به صورت تصاویر ادراک مىکنند و حتّى آدرسها را بر مبناى نشانهاى فیزیکى مى آموزند؛ براى مثال به یارى نشانه هاى ذهنى اى که از اماکن اطراف، تابلوها، مغازه ها و ادارات مى سازند، مکانى خاص را به خاطر مى سپارند.
این افراد در کودکى نیز قابل تشخیص اند؛ یعنى وقتى تازه زبان مى گشایند، هنگام گفت وگو با بزرگترها در چشمان طرف مقابل زُل مى زنند. جالب اینکه وقتى طرف صحبتشان به چشم و چهره آنها نمى نگرد، با دستان کوچک شان چهره اش را سمت خویش مى گردانند و مى گویند: ببین، ببین! و تا مخاطب نگاه شان نکند، سخن نمى گویند. این گروه در دوران تحصیل به چهره استاد بسیار مى نگرند و حتّى گاه مطالب درس را با حرکات استاد کُد گذارى مى کنند و به حافظه مى سپارند.
این حافظه به راحتى قابل توسعه است. مى توان بیشتر مطالب درسى را به یارى تصویر به یاد سپرد و هر صفحه را به صورت تصویرى در حافظه نگهدارى کرد.
بارها اتّفاق افتاده است، هنگام برون آمدن از جلسه امتحان، دیده ایم دوستان ما درباره خاستگاه پرسشى خاص گفت وگو مى کنند؛ براى مثال رضا به على مىگوید: سئوال 5 از کجا آمد؟ على نیز اظهار بى اطلاعى مى کند؛ ولى سعید مى گوید: صفحه 80. آنها به صفحه 80 مراجعه مى کنند و پرسش و پاسخ را دقیقاً مى یابند. شاید خود سعید نیز نداند حافظه بصرى یا دیدارى فوق العاده دارد و اگر آن را تربیت و تقویت کند، در یاد سپارى مطالب توفیق فزونتر مى یابد.
گروهى از افراد – بى آن که بدانند – از این نوع حافظه سود فراوان مىبرند و فکر خود را خسته نمى کنند. یکى از نویسندگان درباره حافظه ابوعلى سینا چنین نگاشته است: وقتى ابن سینا به اصفهان پناه آورد، عالمان از او خواستند نسخه اى از کتاب قانون به آنها دهد. شیخ گفت: آن کتاب را نیاورده ام؛ ولى صفحه صفحه اش را به خاطر دارم. آنگاه قانون را براى علاقه مندان باز گفت و آنان به نوشتن پرداختند.
- نشانگان رفتارى
افرادى که حافظه دیدارى دارند، از ویژگىهاى زیر بهره مىبرند:
- وقتى صدایى مى شنوند، به طرف بالا نگاه مى کنند.
- با سرعت سخن مى گویند و آهنگ صداشان بلند است.
- هنگام صحبت دستها را حرکت مى دهند و به طرف بالا مى گیرند.
- به سرعت نفس مى کشند.
- اصطلاحاً تصویرى صحبت مى کنند.
- در به کار بردن تشبیه، تمثیل، تخیل و صحنه پردازى مهارت فوق العاده دارند.
- آنها علاوه بر اینکه خود را در صحنه مى یابند، چنان سخن مى گویند که دیگران نیز خود را در صحنه مورد نظر احساس مى کنند. اگر داستان مى گویند، شنونده را در کوچه پس کوچه هاى داستان راه مى برند.
- در نوشتن انشا، نامه، خاطره و… به انعکاس صحنه ها، شفاف ساختن فضا و تصویر کردن بسیار گرایش دارند.
- در چهره شناسى بسیار موفقند و گاه فردى را بعد از سالها از طریق چهره مى شناسند؛ بىآن که نامش را به خاطر آورند.
- تکیه هاى کلامى
این گروه در جملات خویش از واژه هاى زیر بسیار بهره مى برند:
دیدن، نگاه کردن، منعکس کردن، چشم انداز، هدف، درخشان، شفاف، تصور، ترسیم، انعکاس، عکس، تصویر، مثل، مانند، نور و تابش.
شیوه هاى استفاده بهتر از حافظه دیدارى
- تمرکز نگاه بر جملات و پاراگرافها و سپس بستن چشمها و انعکاس مطالب عمده به ذهن و نگاه مجدد به آن
- تلفیق مطالب با تصویرها، شکلها، نمودارها، جدول، نشانه ها و شماره هاى صفحات
- علامتگذارى معنا دار از خط کشى ساده زیر کلمات تا علائم ابتکارى مانند * و…
- مطالعه و تلاش در احضار صفحه اى و پاراگرافى مطالب مطالعه شده بعد از هر پانزده دقیقه
در آموزش این افراد نیز باید از کتابهاى داراى نمودار و تصویر و جدول، و نیز اُپک، ویدئو، CD و فیلمهاى آموزشى استفاده شود.
- حافظه نوشتارى (یدى) و احساسى
افرادى که از راه نوشتن و لمس و دسته بندى منطبق بر ذوق خود بهتر یاد مى گیرند، از حافظه نوشتارى و احساسى بهره مى برند. واکنش فیزیکى این افراد بیشتر است و جالب اینکه در زمان تحصیل گاه سخنان معلّم را به صورت جامع و با حداکثر توان یادداشت و نگهدارى مى کنند. البتّه تاثیر نوشتار بر یادگیرى بدیهى است و بعضى افراد از این طریق بیشتر و کامل تر یاد مى گیرند. پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: اَلعِلم وَحْشِىٌ قَیدوُه بِاْلکِتابة؛ دانش سرکش است؛ آن را با نوشتن به بند کشید.
- نشانگان رفتارى در حافظه نوشتارى
این دسته از افراد غالباً:
- هنگام اندیشیدن به سمت پایین و راست خود مى نگرند.
- حرکات دست، تغییرات چهره و اعمال جسمانى شان بسیار است.
- صدایى عمیق دارند و کلمات را شمرده بیان مى کنند.
- تکیه هاى کلامى
این دسته از افراد عموماً در گفتارشان به واژه ها و عبارات زیر توجّه مى کنند:
نوشتم، دسته بندى کردم، بالا و پایین، پیوند، در دست گرفتن، لذت بردن، احساس کردم، لمس کردم، لغزیدن، اتصال و….
شیوه هاى استفاده بهتر از حافظه نوشتارى و احساسى
- این افراد اگر با فنون خلاصه نویسى و چکیده بردارى آشنا شوند، بسیار موفقند.
- معمولاً توصیه مى شود این افراد ابتدا مطالب را مطالعه و علامت گذارى کنند و سپس آن را چکیده و خلاصه کنند.
- عادت کردن این افراد به چکیده منظم و مرتب و دسته بندى شده بسیار مطلوب است.
- اگر کسى حس کند حافظه نوشتارى اش در بعضى از دروس قوى است، حتماً باید با تمرین خلاصه نویسى آن را غنى تر سازد و بکوشد مطالب را در قالب هاى غیر یکنواخت خلاصه کند. جالب اینکه کم کم خود فرد روش هایى ابتکارى به کار مى برد.
- یکى از مسائلى که بسیار تجربه شده، نگاشتن چکیده مباحث هر صفحه در حاشیه آن صفحه است.
- دانش آموزان و دانشجویانى که با آزمونهاى چهارجوابى رو به رو مىشوند، مى توانند، با بهره گیرى از روش چکیده دروس، دست کم به حدود 50 درصد پرسش هاى آزمون دست یابند.
- حافظه حسابگرانه، منطقى و استدلالگر
این دسته از افراد اطلاعات آموخته شده را به قالب هاى کوچکتر تقسیم مى کنند. جالب اینکه گاه فقط بخش هاى مهم پاسخ پرسش را مى آموزند و از مکانیسم درون آمارى بهره مى برند. این افراد مطالب تقسیم بندى شده را خیلى بهتر یاد مى گیرند و به عملیات مرحله اى و فلوچارتى علاقه نشان مى دهند.
- نشانگان رفتارى در حافظه حسابگرانه
- گفتار این افراد با منطق و استدلال آمیخته است.
- وقتى به فکر فرو مى روند، معمولاً به پایین و یا چپ مى نگرند.
- لحن صداشان آهسته و آرام است و از شیوایى سخن بهره مندند.
- حرکات دستشان اندک است.
- تکیه هاى کلامى
این افراد عموماً، در گفتار و نوشتار خویش، به واژه هاى زیر بسیار اشاره مى کنند:
آموختن، در نظر گرفتن، به ذهن خطور کردن، عمل کردن، آگاه کردن، آگاه بودن، تصور کردن، تشخیص دادن، تصمیم گرفتن، قدردانى کردن، حدس زدن، تجربه کردن، تولید کردن، جدى بودن، فهمیدن و…
شیوههاى استفاده بهتر از حافظه حسابگرانه
این گروه باید:
- مکانیسم یادگیرى خود را بر ریز کردن صحیح مطالب متمرکز سازند.
- مطالب علمى و قواعد و اصول مختلف را که به صورت انشایى نگاشته شده، به قالبهاى عددى و مرحله اى تبدیل کنند.
- سخن آخر
اغلب افراد از هر 4 حافظه یا سیستم یادگیرى بهره مىبرند و اصطلاحاً حافظه هاى ترکیبى (Compratius Memory) دارند؛ ولى:
- افراد تنها به یکى از حافظه ها بیشتر گرایش نشان مىدهند.
- در دروس و مطالب علمى گوناگون معمولاً حافظه سمعى و نوشتارى بیشتر خود را مى نمایانند؛ براى مثال در دروس نظرى حافظه سمعى و در دروس متریک (ریاضى و هندسه و…) حافظه نوشتارى.
- خلقت آدمى چنان است که مىتواند از همه حافظه هاى یاد شده بهره گیرد
از توجه شما سپاسگزارم.
دکتر مجتبی فیاض: مدرس دوره های آموزش تکنیکهای تقویت حافظه و افزایش هوش
آدرس ایمیل من: mojtaba_fayaz@yahoo.com
شماره همراه: 09131171497